Franciszek Czapek to jedna z najwybitniejszych postaci polskiego zegarmistrzostwa, ale wielu osobom może się wydawać, że wiedza o jego istnieniu w zegarmistrzowskiej branży wynika tylko i wyłącznie ze współpracy z Antonim Norbertem Patkiem (firma Patek, Czapek & Cie), o którym to fakcie wiedzą nie tylko najwięksi miłośnicy zegarków.
Dziś, nie tylko dzięki powołaniu do życia szwajcarskiej marki zegarkowej Czapek & Cie, temu pochodzącemu z Czech warszawskiemu zegarmistrzowi przywracane jest należne mu na zawodowym piedestale miejsce. Przy tej okazji warto podać też więcej informacji o pochodzeniu, miejscu i dacie urodzin Franciszka Czapka.
W celu powiększenia swojej wiedzy w zaznaczonym powyżej temacie zacząłem przeczesywać strony internetowe.
Szukając tam informacji na temat Czapka, nie znalazłem nigdzie daty – dnia i miesiąca jego urodzin. Wszystkie źródła podają zgodnie miejsce - Semonice, obecnie część Jaromera (Czechy) i rok 1811. Zdziwiło mnie to nieco, zwłaszcza, że w przypadku jego współpracownika - Patka mamy podaną dokładną datę i miejsce urodzenia (choć miejsce niedawno zostało skorygowane na podstawie odkrytych metryk urodzin), imiona rodziców i krótki życiorys.
Wyniki swoich poszukiwań opublikowałem w formie postów na forum dyskusyjnym Klubu Miłośników Zegarów i Zegarków, a przyjmując zaproszenie redakcji portalu Zegarki i Pasja mam poniżej możliwość prezentacji jednego zwartego opracowania przedstawiającego efekty moich poszukiwań.
Zacząłem szukać u źródeł, czyli w Semonicach, z pomocą naszych południowych sąsiadów i obiecałem sobie nie ujawniać wyników moich poszukiwań dopóty, dopóki nie będę miał oryginalnych dokumentów (lub ich skanów) w rękach.
Zgodnie ze wstępnymi informacjami uzyskanymi od Jiří Matejki (lokalnego działacza i historyka z Semonic) Franciszek Czapek, syn Jana Čapka i Kateřiny z domu Valáškova, urodził się prawdopodobnie 2 kwietnia 1811roku. W toku poszukiwań chciałem dowiedzieć się jak najwięcej o dzieciństwie Czapka, miejscu jego zamieszkania i innych ważnych datach z tego okresu.
Nie ukrywam, że liczyłem też, iż dzięki tym informacjom włodarze Jaromierza będą pamiętali o swoim krajanie.
To, co zapisane jest w Wikipediach krajowych przedstawiam poniżej, a warto te wiadomości przytoczyć, ponieważ ostatnimi czasy właśnie Wikipedia staje się kompendium wiedzy dla wszystkich użytkowników internetu. Nie jest żadną tajemnicą, że wielu autorów artykułów, czy nawet książek, posiłkuje się informacjami tam zawartymi.
„Franciszek Czapek, (ur. 1811 w Semonicach, obecnie część Jaroměřa (Czechy) – zegarmistrz, wspólnik Antoniego Patka w latach 1839-1845, ewangelik reformowany ...” - tyle we wstępie i wszystko o narodzinach tego wielkiego człowieka mówi polska wersja Wikipedii (https://pl.wikipedia.org/wiki/Franciszek_Czapek)
„Ve Wikipedii dosud neexistuje stránka se jménem Franciszkem Czapkem” (W Wikipedii nie istnieje strona o nazwie Franciszek Czapek) – taką informację na hasło Czapek przekazuje Wikipedia czeska. (https://cs.wikipedia.org/wiki/Franciszek_Czapek)
„Franciszek Czapek was a Czech born, Polish master watchmaker who arrived in Geneva, Switzerland in May 1832” (Franciszek Czapek urodził się w Czechach, polski mistrz zegarmistrzostwa, który przybył do Genevy w maju 1832) - a tyle we wstępie i o narodzinach Czapka mówi Wikipedia angielska (przy czym z hasła Franciszek Czapek następuje automatyczne przekierowanie na hasło Czapek & Cie). (https://en.wikipedia.org/wiki/Czapek_%26_Cie)
Precyzyjnej daty narodzin Franciszka Czapka żadna z wersji Wikipedii nie podaje, toteż nie dziwi fakt, iż nie można jej odnaleźć w artykułach zamieszczonych na stronach znanych portali branżowych - polskich i zagranicznych. Znalazłem zaledwie dwa artykuły na czeskich stronach, gdzie podana była data urodzin - 4 kwietnia 1811r. (wg mnie błędna, ale o tym za chwilę).
Rozpocząłem zatem poszukiwania odpowiedzi na dręczące mnie pytanie:
Kiedy urodził się Franciszek Czapek?
Dzięki pomocy czeskich historyków i własnemu samozaparciu, znalazłem więcej niż oczekiwałem.
Ród Czapków z Semonic (Čapků) – rodowód Franciszka Czapka „po mieczu”
Ród Čapků pochodzi z Semonic, gdzie od ok. 1550 roku udokumentowany jest majątek, który w późniejszym czasie nosił numer opisowy 21. Pierwszym znanym Czapkiem był Jiřík Czapek. Od roku 1619 do roku 1650 gospodarką zajmował się Matouš (Mateusz) Czapek, jednakże z majątku zbiegł (być może uciekł w trakcie Wojny Trzydziestoletniej z powodów religijnych).
Wzmianka o rodzie Czapków pojawia się później w dokumentach z 1682 roku, gdzie Bartolomeusz (Bartoloměj, w źródłach występuje nazwisko Cziapek albo Czapek) nabył majątek o numerze opisowym 13 (według pierwotnej numeracji 8).
W tym też majątku w późniejszym czasie urodził się Franciszek Czapek.
W roku 1705 po Bartolomeuszu gospodarstwo przejął jego syn Jan Czapek, który w latach 1727- 1735 piastował stanowisko wójta. Po śmierci Jana, aż do 1779 roku, właścicielem majątku o numerze opisowym 13 był jego brat Daniel Czapek. W 1779 roku posiadłość przejął Wacław Czapek, który przedwcześnie zmarł. Był to dziadek Franciszka Czapka, który to jednak nigdy naszego zegarmistrza nie poznał.
Syn Wacława Czapka, a ojciec Franciszka – Jan Czapek przejął posiadłość na własność i zarządzał nim aż do 1813 roku (niektóre źródła donoszą, że aż do 1817 roku), więc jeszcze dwa lata po urodzeniu Franciszka.
Franciszek Czapek miał brata Jana, który urodził się 27. grudnia 1801 roku i który przejął majątek pod numerem opisowym 13. Widocznie z tego też powodu Franciszek przed swymi dziewiętnastymi urodzinami wyjechał za granicę. W rodzinie 28. marca 1799 roku urodziła się jeszcze starsza siostra Franciszka, Katarzyna (dane o rodzeństwie Franciszka Czapka zostały zaczerpnięte z metryk urodzin wyznawców protestanckiego zboru szwajcarskiego w Czerniłowie (Černilov). Obecnie te informacje znajdują się w SObA (Státní oblastní archiv - Okręgowe Archiwum Państwowe) w Zámrsku i są dostępne w formie cyfrowej (https://vychodoceskearchivy.cz/zamrsk/).
Rodzina Czapków w Semonicach należała do pierwszych, które zaraz po wydaniu przez Józefa II Edyktu o Tolerancji w roku 1781 przeszły na wiarę protestancką.
Ród Walaszków Z Semonic (Valášků) – rodowód Franciszka Czapka „po kądzieli”
Pierwsza wzmianka nt. rodu Valášků z Semonic datowana jest na 1683 rok i jest związana z około dziesięciohektarowym gospodarstwem. Majątek, który nosił numer opisowy 29 (pierwotnie nr 20) kupił Mikołaj Valášek.
W 1716 roku sprzedał on posiadłość swojemu synowi, Mikołajowi Valáškovi, a ten przekazał go w 1739 roku swojemu synowi Wacławowi Valáškovi. Wacław zaś sprzedał gospodarstwo w 1775 roku synowi Jiřímu (Jerzemu?) Valáškovi. Jiří miał syna Wacława Valáška, któremu sprzedał majątek w 1809 roku, oraz córkę Katarzynę, która wyszła za mąż za Jana Czapka i w kwietniu 1811 roku została matką późniejszego zegarmistrza Franciszka Czapka.
Data urodzenia Franciszka Czapka
W kwerendzie dokumentów historycznych znajdujących się w Okręgowym Archiwum Państwowym w Zamrsku znalazłem dwa wpisy mówiące o dacie narodzin Franciszka Czapka. W obu przypadkach podana jest data 2 kwietnia 1811 roku.
Czescy historycy podają datę 4 kwietnia 1811 roku, ale datę tę wskazano prawdopodobnie w roku 2009, kiedy to "odkryli" istnienie Franciszka.
Różnica w datowaniu urodzenia może być spowodowana wieloma czynnikami: często wpisywano datę chrztu zamiast daty urodzenia, wpisywano datę urodzenia wstecznie etc. Jak udało mi się ustalić, nasi południowi sąsiedzi opierali się tylko na dokumentach, które i ja znalazłem. Nie tłumaczy to zatem faktu podawania daty 4 kwietnia zamiast daty 2 kwietnia widniejącej w dokumentach. Być może gdzieś wkradł się błąd (o tyle „czeski błąd”, że kwiecień jest czwartym miesiącem roku) i był powielany przez kolejne lata.
Jak już wcześniej wspomniałem, istnieją dwa wpisy w dwóch oddzielnych księgach narodzin. Pierwszy wpis, prawdopodobnie pierwotny, pochodzi ze zbioru ksiąg narodzin kościołów rzymskokatolickich rejonu Holohlavy. Zapis mówi, że František Čapek był synem rolnika Jana Čapka i żony rolnika Katarzyny, córki Jiří'ego Valaska. Został ochrzczony przez czernilowskiego pastora protestanckiego (reformowanego) Antoniego. Rodzicami chrzestnymi byli rolnik Karl Bergman i żona rolnika Kateřina Ševčíkova (?) z Černilova (Czernilowa).
Drugi wpis jest najprawdopodobniej powielonym wpisem z księgi holohlavskiej, a pochodzi z księgi narodzin ewangelickiej parafii Czernilow:
Ciekawostki
Podczas wymiany zdań z czeskimi historykami jeden z nich wyjawił mi, iż zajmował się historią Semonic i Czapka… pominął, ponieważ żaden Czapek nie mieszkał już w Semonicach. Były to lata dziewięćdziesiąte dwudziestego wieku. W roku 2009 historycy "odszukali" Czapka - wielkiego zegarmistrza pochodzącego z Czech - w angielskiej Wikipedii. Zaczęli poszukiwania rodu Czapków i tak poznali jego historię (której tłumaczenie mogliśmy wcześniej przeczytać) .
Z rozmów tych dowiedziałem się także, iż dla Czechów Czapek był bardziej Polakiem czy Francuzem niż Czechem, co mocno mnie zdziwiło, ponieważ spędził w Czechach pierwszych 18 lat swojego życia (w XIXw. osiemnastolatek był już naprawdę dorosłą osobą) i to Semonicka ziemia wydała ten wspaniały owoc zegarmistrzostwa.
Bardzo zdziwiło mnie takie podejście względem wybitnej osoby światowego zegarmistrzostwa. Nie wiem, czy Czesi "mają żal" do Czapka za udział w Powstaniu Listopadowym? Czy nie podoba im się, iż zmienił imię i nazwisko z Frantisek Capek na Franciszek Czapek i później (w 1832r.) na Francois Czapek?
Czy nie przyznają się do niego, bo jego "życie zegarmistrzowskie" było związane z Polską i Francją (był dostawcą zegarków dla carskiego dworu)?
Wracając jeszcze raz do rozbieżności odnośnie daty urodzin, tak, jak wspominałem podczas rozmów z czeskim historykiem dowiedziałem się, iż jedyne dokumenty jakie posiadali i dzięki którym określili datę urodzenia Czapka to te, które ja także zamieściłem.
Z drugiej strony, Czapek mógł się urodzić nawet do około 8 dni wcześniej - bo takie bywały rozbieżności/opóźnienia - jednakże ja uważam, iż należy przyjąć datę "z dokumentu", gdyż jest to jedyne wiarygodne źródło danych.
W tym miejscu chciałbym serdecznie podziękować wszystkim, którzy pomogli mi w dotarciu do informacji o narodzinach Franciszka Czapka, służyli swoją wiedzą i dobrym słowem. Bez nich nie byłoby możliwe ustalenie i podzielenie się z Wami tyloma ciekawymi informacjami na temat życia Franciszka Czapka.
W szczególności dziękuję: pastorowi Radimowi Zarskiemu z Semonic oraz lokalnym działaczom i historykom Janowi Hammerskiemu i Jirzemu Matejce.
Adam Zawadzki
Biorąc pod uwagę powyższe, bardzo rzetelne opracowanie Adama Zawadzkiego, mamy nadzieję, że już niedługo encyklopedyczne wpisy dotyczące osoby Franciszka Czapka będą brzmieć następująco:
Franciszek Czapek (Frantisek Capek, Francois Czapek), (ur. 2.kwietnia 1811 w Semonicach, obecnie część Jaroměřa (Czechy)). Warszawski zegarmistrz, ewangelik reformowany, uczestnik Powstania Listopadowego - walczył w Gwardii Narodowej, w Warszawie, emigrant. Wspólnik Antoniego Norberta Patka, prowadził także firmę zegarkową Czapek & Cie, autor książki o zegarmistrzostwie.
To co powyżej oczywiście z odwołaniem do opracowania Adama!
redakcja portalu Zegarki i Pasja
INSTAGRAMIE
greenlogic.eu