Zegarmistrz Królewski – czytelnicza dygresja

Nowożytna nauka i technika rodziła się w XVII-wiecznej Europie, targanej przez wojny i epidemie. Barokowa duchowość wyrastała z renesansowych tęsknot do uporządkowania świata według klasycznych reguł, ale sięgała też do technologicznych zdobyczy średniowiecza. Ogrom zniszczeń materialnych i wyludnienie, a z drugiej strony zdolność do tytanicznej pracy indywidualnej i wola pracy grupowej (skupiska wokół dworów, zakony, uniwersytety, sieci uczonych korespondentów) doprowadziły do postępu na niespotykaną wcześniej – w tak krótkim czasie – skalę. 

Matematyka, fizyka, chemia (alchemia), astronomia (astrologia), medycyna, mechanika i wiele innych dyscyplin musiało przedefiniować lub znacznie poszerzyć zakres swoich badań. Interdyscyplinarnym zagadnieniem była wówczas wiedza o czasie, jego podziale i mierzeniu, nazywana niekiedy chronometrią. Wypowiadali się na ten temat filozofowie, a matematycy, astronomowie (po staremu zwani astrologami) opracowywali teoretyczne schematy, kalendarze, obliczali współrzędne do precyzyjnych zegarów słonecznych, a także ci najambitniejsi i technicznie uzdolnieni konstruowali modele i prototypy zegarów i zegarków mechanicznych. Potem bardziej lub mniej obszernie opisywali dzieła jako nowatorskie rozwiązania. Bez traktatu, broszury, artykułu, czyli pozostawienia śladu w literaturze wynalazek byłby przez potomnych może zauważony, ale jako anonimowy słabiej identyfikowalny, a tym samym niżej ceniony. 

Autorem syntetycznego opracowania (napisanego w języku łacińskim i opublikowanego w 1664 roku), które obecnie uznawane jest za pierwszy podręcznik zegarmistrzowski na świecie, był jezuita, Adam Kochański. Jego życie, działalność i dokonania zaprezentował Zdzisław Mrugalski w książce „Królewski zegarmistrz. Adam Adamandy Kochański – wybitny uczony, matematyk i filozof (1631–1700)”, która została wydana w 2014 r. (jakby dla uczczenia 350. rocznicy opublikowania „Mirabilia chronometrica”) przez Wydawnictwo Cursor Media w Warszawie, pod auspicjami Stowarzyszenia „Klub Miłośników Zegarów i Zegarków” i z kurtuazyjną przedmową prezesa, Dariusza Chlastawy. W tytule książki zastosowano pewien skrót myślowy, bowiem Kochański nie piastował funkcji królewskiego zegarmistrza, lecz jako matematyk i filozof interesował się i miał spore osiągnięcia w zakresie konstrukcji zegarów, zarówno mechanicznych, jak i słonecznych. Drugie wyjaśnienie dotyczy nazwiska. W biografii podano, że Adamandy (wariantowo Adamandus) to przybrane imię, konsekwentnie używane przez Kochańskiego przy podpisywaniu publikacji. W istocie było inaczej, a ma to związek z publikacjami właśnie, które pisane były po łacinie. Adamandy to zlatynizowana forma nazwiska (od: ad-amo – pokochać). W pełnym zestawieniu (Adam Adamandy Kochański) tworzy się zgrabna gra słów, świadcząca o poczuciu humoru tak się podpisującego. Czasami mniejsze artykuły o ukierunkowanej tematyce podpisywał też Kochański żartobliwie „Perpendiculum” (czyli Wahadło).





Opracowanie Zdzisława Mrugalskiego składa się z czterech zasadniczych rozdziałów, w których wydzielone są podrozdziały i mniejsze jeszcze części. Taka struktura przyjazna jest lekturze (czytanie na raty) i późniejszemu wykorzystaniu książki jako swoistej ściągi lub małego repetytorium. Autor zręcznie prowadzi czytelnika od ogółu do szczegółu, prezentując najważniejsze fakty z życia i osiągnięcia naukowo-techniczne uczonego. W części „Życie i działalność naukowa Adama Kochańskiego” dano informację o pochodzeniu, uzdolnieniach i zainteresowaniach królewskiego matematyka oraz koniunkturze społecznej czasów, w których żył. Jako zakonnik podlegał Kochański regule, co oprócz ograniczeń dawało duże szanse rozwoju. Karierą (najpierw ucznia, potem pedagoga) związał się ze szkołami jezuickimi w Polsce i Europie. Każdy z etapów autor krótko scharakteryzował.




Osobno przedstawił pracę Kochańskiego w latach 1679–1695 dla króla Jana III Sobieskiego oraz ostatni okres życia na hrabiowskim dworze w czeskich Cieplicach. Kolejne dwie części poświęcone zostały pracy naukowej i publikacjom, przy czym pierwsza z nich omawia głównie dokonania w zakresie filozofii, matematyki, astronomii i gnomoniki, a także wzmiankuje zainteresowania alchemią, sinologią, technikami pisma, druga zaś zatytułowana została „Adam Kochański – pionierem nauki o zegarach”. Przedstawiono tutaj w formie kalendarium i opisowo stan wiedzy i postęp techniki zegarmistrzowskiej w XVII wieku, a następnie omówiono „Mirabilia chronometrica” oraz bardzo krótko – inne publikacje o zegarach drukowane w lipskim czasopiśmie naukowym „Acta Eruditorum”. Ostatnią część Zdzisław Mrugalski przeznaczył na prezentację mini-biogramów uczonych, z którymi Adam Kochański współpracował i utrzymywał kontakt korespondencyjny. Są to: Gaspar Schott, Atanazy Kircher, Gottfried Wilhelm Leibniz, Gottfried Kirch, Stanisław Solski, Jan Heweliusz. Uogólniając, należy podkreślić, że omawiana książka jest opracowaniem wyraźnie ukierunkowanym na konkretne zagadnienia, a do innych prac w formie studiów historycznych, monografii, rozważań filozoficznych i zbiorów źródłowych są dodane odsyłacze (również takie, które informują, gdzie kupić publikację). Dołączona na końcu bibliografia zawiera 42 pozycje drukowane i 6 stron internetowych. Jako jedyne, ale dość istotne, dopełnienie netografii podać można w tym miejscu link do „Technica Curiosa” Gaspara Schotta z tak bardzo ważną dla historii zegarmistrzostwa Księgą IX (Liber nonus – „Mirabilia chronometrica”). Oryginalną wersję pełnotekstową dzieła każdy internauta może obejrzeć (przeczytać) w bibliotece cyfrowej <http://diglib.hab.de/wdb.php?dir=drucke/125-52-quod> (Wolfenbütteler Digitale Bibliothek).





Kończąc, wypada dodać jeszcze, że książka jest bardzo starannie opracowana i wydana. Elegancko wykonane są faksymile stron starodruków i skany oryginalnych rysunków. Twarda oprawa ozdobiona została zdjęciem fragmentu słynnego zegara słonecznego. Integralną, a zarazem dyskretnie dołączoną, częścią jest wkładka reklamowa z informacjami o sponsorach – drukowana kontrastowo z opcją w kolorze. Sprytnie to wykorzystano, dając na rozkładówce ładne zdjęcie panoramiczne wilanowskiego zegara.



Książka o Adamie Kochańskim napisana przez Zdzisława Mrugalskiego nie ma aspiracji naukowych, nie tworzy i nie obala teorii, nie polemizuje z przedstawianymi hipotezami, ale jest rzetelną pracą popularno-naukową, adresowaną do konkretnego odbiorcy. Jest nim uczeń klas o profilu matematyczno-fizycznym, ale jest nim przede wszystkim początkujący kolekcjoner, miłośnik starych zegarów, potrzebujący skondensowanej wiedzy historycznej o przedmiocie swojej pasji, a także fachowiec, związany z tematyką zawodowo. Ta książka powinna znaleźć swoje miejsce w biblioteczkach podręcznych warsztatów i sklepów zegarmistrzowskich. Wiedza w niej zawarta z pewnością ubarwi niejedną dyskusję z klientem. Wszyscy wszak współtworzymy społeczeństwo informacyjne…
 

Joanna Nowak
(Kielce)
 

Królewski zegarmistrz : Adam Adamandy Kochański – wybitny uczony, matematyk i filozof (1631–1700) / Zdzisław Mrugalski; Klub Miłośników Zegarów i Zegarków. – Warszawa: Wydawnictwo Cursor Media, 2014. – 80 s., [16] s. tabl.: faks., portr., rys. ; 24 cm. – ISBN 978-83-63086-12-1

{loadposition social}