Radziecki przemysł zegarkowy – rys historyczny

Przemysł zegarmistrzowski, który na terenach i za czasów Związku Radzieckiego był silny i potężny, dysponował licznymi zakładami produkującymi ogromne liczby czasomierzy słynących nie tylko w naszej części świata ze swojej niezawodności, przez zaledwie dwie dekady został praktycznie – przynajmniej w aspekcie handlowym - zapomniany. Co ciekawe, przemysł ten oferował nie tylko szeroką gammę zegarków, ale również budziki, zegary ścienne i stołowe, także stopery i urządzenia do przemysłowego pomiaru czasu.

Dzisiaj wydawać by się mogło, że wyroby tego przemysłu stały się tylko kolejnym reliktem dawnych lat i są obiektami poszukiwanymi wyłącznie przez wąską grupę kolekcjonerów i miłośników zegarków. Dzięki swym małym rozmiarom często trafiają zapewne także do pełniących rolę przechowalni „szuflad na wszystko”. Wyjątkiem od tej reguły jest oczywiście litewska marka Vostok Europe, ale… to tylko „wyjątek potwierdzający regułę”.

Chcąc poznać pełne dzieje światowego przemysłu zegarkowego nie wolno historii radzieckiego przemysłu zegarkowego traktować po macoszemu. Mimo zmian politycznych jakie nastąpiły, nie należy wszystkie byłe tamtejsze firmy i produkty opisane jako: „Cделано в СССР” wrzucać do jednego wielkiego worka i zamknąć sloganem: „PRZESZŁOŚĆ”.

Historia przemysłu zegarkowego w Związku Radzieckim jest znana powierzchownie, i to z reguły tylko w wąskim gronie miłośników zegarków. Biorąc pod uwagę samą tylko liczbę zakładów produkcyjnych, historie ich powstawania i produkowane modele zegarków, na pewno wymaga ona szerszego omówienia.

Co więcej, nawet jeśli znacząca większość tamtejszych firm związanych z zegarkami już nie istnieje, to choćby dla tej małej grupy ważnych wtedy i obecnie aktywnych na rynku przedsiębiorstw trzeba tamtejszą historię branży zegarkowej przedstawić tak dobrze, jak tylko pozwalają na to źródła.

W tym miejscu warto zaznaczyć, że dla opisania historii całego radzieckiego przemysłu zegarkowego trudno w prosty sposób opierać się na zwykle najlepszych dowodach, jakimi są istniejące egzemplarze zegarków.

Wynika to z faktu, że tak przed II Wojną Światową, jak i w początkowych latach po niej, modele zegarków o takich samych mechanizmach, a często także tych samych nazwach handlowych (w szczególności „Победа” ) były wykonywane w różnych zakładach.

Każdy z tych zakładów używał też wielu różnych nazw handlowych dla swoich produktów. Dopiero w późniejszych latach, wraz ze wzrostem znaczenia marki, każdy z zakładów zaczął posługiwać się wyróżniającą się nazwą handlową dla swoich produktów. Z czasem nazwy takie były ściśle utożsamiane, lub też przyjmowane jako oficjalnie nazwy odpowiednich zakładów.

Specjalną wersję wskazanej powyżej Pobiedy (Победа) – z czerwoną dwunastką, produkowano oczywiście w Pierwszej Moskiewskiej Fabryce Zegarków, ale także w trzech innych fabrykach (Fabryce Zegarków w Penzie, Czystopolskiej Fabryce Zegarków, Zakładach im. Maslennikowa w Samarze/Kujbyszewie).



Trzeba także zaznaczyć, że jeszcze przed rewolucją kwarcową, w ostatnim okresie dużej produkcji zegarków mechanicznych zakłady używały także odmiennych, dobrze brzmiących w języku angielskim nazw handlowych dla wyrobów eksportowych.

Zegarki. Opłacalność produkcji i aspekt militarny

Zanim przejdziemy do analizy historycznej powstawania przemysłu i wskazania konkretnych zakładów wytwórczych w Związku Radzieckim, a także wspomnienia nazw handlowych zegarków produkowanych w ZSRR, warto zaznaczyć, że dla każdego państwa, a szczególnie państwa będącego w procesie uprzemysławiania, budowa branży zegarmistrzowskiej lub zbliżonej do niej miała istotne znaczenie.

Zegarki postrzegane były jako produkt o dużym wkładzie myśli technicznej, wymogu posiadania niezbędnych, szerokich możliwości wytwórczych i wysoko wykwalifikowanej kadry pracowniczej.

Z tego powodu, miały one duży wkład własny, czyli wysoki wskaźnik opłacalności produkcji w stosunku do zużycia surowców mineralnych.

Dodatkowo, dla państwa totalitarnego produkcja zegarkowa w doskonały sposób maskowała pokrewną do niej produkcję zbrojeniową, dostarczała tej ostatniej nowoczesne technologie, a dodatkowo w każdej chwili była możliwość zmiany pomiędzy produkowanymi wytworami cywilnymi na artykuły niezbędne armii.

Przemysł zegarkowy w Carskiej Rosji

Do czasu Rewolucji Październikowej branża zegarkowa w Rosji działała w sposób zbliżony do innych krajów europejskich nie posiadających tego rodzaju lokalnych producentów.

Na rynku rosyjskim najlepiej znany były marki: „Pawel Bure” i „Heinrich Moser”, ale trzeba pamiętać, że obydwie te marki dla swojej działalności na tamtejszym rynku wykorzystywały własne fabryki zlokalizowane w Szwajcarii. Mniejsze firmy zegarmistrzowskie, które tutaj mogą być reprezentowane choćby poprzez marki takie jak: „Heinrich Kann” i „Fridrich Winter”, zajmowały się sprzedażą i naprawami zegarków. Nie produkując niczego samodzielnie bazowały na elementach sprowadzanych od producentów zagranicznych.



Tylko część zegarków wszystkich tych marek, i w to zakresie wynikającym raczej z przepisów celnych niż z umiejętności zespołów zegarmistrzów, składana była na miejscu.

Nie umniejsza to w żaden sposób wartości i umiejętnościom zawodowym konkretnych osób i firm, o czym świadczy przykładowo fakt, że zegarmistrz Heinrich Kann już w czasach sowieckich wydał niezwykłe
podręczniki. Były wśród nich pozycje fachowe: „Praktyczny przewodnik po zegarmistrzostwie, części 1-4”, a także edukacyjne „Krótka historia zegarmistrzostwa” (1926) i „Zegary i ich zastosowanie” (1928).

W czasach Rosji Carskiej każda z marek obecnych na rynku starała się zaistnieć także na Dworze Cara.

Z marek rosyjskich oficjalnym dostawcą zegarków dla Dworu była przykładowo firma Pawel Bure. Bardzo silną pozycję na rynku rosyjskim miała szwajcarska firma Tissot, która także była oficjalnym dostawcą zegarków dla Dworu Carskiego.

Przemysł zegarkowy w Rosji Radzieckiej

Po Rewolucji Październikowej władze radzieckie branżę zegarmistrzowską chciały oprzeć na skumulowaniu w jednym miejscu potencjału działających dotąd niezależnie, niewielkich, podobnych do wskazanych powyżej firm zegarmistrzowskich. To ze skomasowania takich firm powstała późniejsza II Moskiewska Fabryka Zegarków. Ze względu na znikome możliwości produkcyjne znacjonalizowanych firm, także możliwości jakie powstały w wyniku ich skupieniu były małe.

Z powyższego powodu już w roku 1923 rosyjska misja handlowa w Berlinie podjęła rozmowy z firmami szwajcarskimi z myślą importu do Rosji zegarków kieszonkowych i naręcznych. Rozmowy te zostały zerwane, gdyż Rosjanie zorientowali się, że firmy z którymi rozmawiano były producentami zegarków popularnych, a od czasu I Wojny Światowej zgromadziły one duże rezerwy wyrobów niskiej jakości, które zamierzały sprzedać w Rosji z powodu braku popytu na nie w innych krajach.

W kolejnym kroku podjęto rozmowy z poważnymi szwajcarskimi firmami (Tissot, Omega, Nardin, Doxa, Moser, Longines, Zenith) z myślą powołania z nimi spółki akcyjnej „Centroczasy”.



Zgodnie z warunkami umowy wstępnej Związek Radziecki miał otrzymać 49% udziałów w nowej spółce, podczas gdy pozostałe udziały zostałyby podzielone proporcjonalnie między firmy szwajcarskie.

Założono, że w zamian za prawo do eksportu zegarków (do 400 tys. sztuk rocznie), firmy te miały pomóc w przygotowaniu radzieckich fabryk do produkcji budzików, wysokiej jakości zegarów, zegarów ściennych i biurkowych. Miała zostać zbudowana i wyposażona fabryka, pracownicy mieli być szkoleni przez trzy lata, a w czwartym roku zakład miałaby osiągnąć pełną moc produkcyjną.

Niezależnie od prowadzonych rozmów, w Lozannie, w maju 1923 roku rosyjski uchodźca zamordował radzieckiego ambasadora z ambasady we Włoszech. Szwajcarski sąd uniewinnił zabójcę, a ta decyzja spowodowała zerwanie stosunków dyplomatycznych Rosji Sowieckiej ze Szwajcarią, oraz bojkot szwajcarskich firm. Nowa władza bardzo zdecydowanie chciała rozwijać produkcję zegarków. Dla realizacji tego zamysłu, 20 grudnia 1927 roku Rada Pracy i Obrony podjęła uchwałę "W sprawie organizacji produkcji zegarków w ZSRR". Uchwała ta była początkiem zegarkowej drogi w Kraju Rad.

Okres kreacji, rozwoju, oraz dominacji w Związku Radzieckim i w krajach ościennych sowieckiego, a potem radzieckiego przemysłu zegarkowego można podzielić na pięć, wyraźnie rozdzielnych okresów:
 
1. Lata pionierów. Amerykańskie zakupy
2. Wojenne ewakuacje zakładów drogą do powstania nowych ośrodków produkcji
3. Powojenne reparacje, czas rozwoju gospodarczego i cień Zimnej Wojny
4. Wzrost rynku zbytu na skutek wzrostu zamożności społeczeństwa w świecie. Dominacja w ZSRR i w krajach ościennych
5. Czas elektroniki

1. Lata pionierów. Amerykańskie zakupy i licencyjne wybory

Tak jak napisano powyżej, trudno było rozwinąć produkcję zegarków na bazie znacjonalizowanych, małych firm zegarmistrzowskich. Nie udały się także próby rozpoczęcia współpracy z firmami szwajcarskimi.

Możliwości produkcyjne zmieniły się w 1929 roku, gdy poprzez firmę Amtrog pojawiła się szansa zakupu bankrutującej amerykańskiej fabryki Dueber-Hampden Watch Company, która była jedną z większych w Stanach Zjednoczonych.

Rosjanie kupili także inną amerykańską fabrykę - Ansonia, która była dużym producentem zegarów, pozyskując w ten sposób maszyny i urządzenia do produkcji takich urządzeń.

Na okoliczność zakupionej w 1929 roku fabryki zegarków, po decyzji rządu, w ramach pierwszego planu pięcioletniego wydano dekret o budowie zakładów mających na celu poprawienie sytuacji gospodarczej Związku Radzieckiego.

W ramach zakupu fabryki Dueber-Hampden Watch Company Rosja Sowiecka pozyskała narzędzia do produkcji, części i częściowo zmontowane mechanizmy.

Zakup obejmował dwa kontrakty – pierwszy na kwotę 325 000 $ za narzędzia i drugi na 125 000$ za części zamienne i częściowo złożone mechanizmy. Wraz z tym nabytym „dobrem” do Kraju Rad przyjechała także 23 osobowa, zakontraktowana do pracy grupa pracowników z tej amerykańskiej fabryki.

Dzięki zakupowi bankrutów, ale w rzeczywistości doskonałej bazy dla rozpoczęcia produkcji dobrych jak na owe czasy zegarków, 28 wagonów kolejowych pełnych zakupionych elementów dotarło do Moskwy.



Dla rozpoczęcia produkcji wzniesiono nową fabrykę noszącą wtedy nazwę Pierwszej Państwowej Fabryki Zegarków i rozpoczęto produkcję zegarków kieszonkowych.

W latach 1930-40 produkcja osiągnęła poziom 2,4 miliona sztuk wyrobów. W tym czasie moskiewska fabryka była największym tego typu zakładem na terenie ZSRR.

Jak się okazało, fabryka Dueber-Hampden wcale nie była w pełnym znaczeniu tego słowa manufakturą. W zakresie swojej własnej produkcji sama nie wykonywała ona choćby rubinów syntetycznych niezbędnych do produkcji zegarków. Z tego powodu Rosjanie testowali nawet zegarki z wychwytem kołkowym (Dollar Watch), ale ze względu na niskie parametry dokładności nie zdecydowali się produkować tego typu zegarków. Co więcej, zakupione konstrukcje mechanizmów i wyposażenie Dueber-Hampden nie pozwoliły Rosjanom produkować zegarków odpowiednio wysokiej jakości, więc szukali oni innych sposobów na uzyskanie lepszej zegarkowej technologii, i z tego powodu trafili do francuskiej firmy Lip.

W 1936 roku Fred Lipmann – wnuk założyciela firmy Lip z nieodległego od szwajcarskiej Jury Besançon, podpisał umowę sprzedaży do Rosji Sowieckiej mechanizmów i części do zegarków, a następnie także technologii firmy Lip do ich produkcji.

W ten sposób Rosja Sowiecka otrzymała nowoczesną technologię do produkcji niezawodnych zegarków, a Lip dostał gotówkę potrzebną do pokonania jego własnych problemów finansowych spowodowanych chęcią szybkiego rozwoju. Inżynierowie i technicy z firmy Lip nadzorowali budowę fabryki w Penzie pod Moskwą, oraz przeszkolili radzieckich inżynierów. Sprzedali także dużą liczbę mechanizmów T18 (tonneau) i R43 (do zegarków kieszonkowych).

2. Druga Wojna Światowa

Przed zbliżającym się frontem II Wojny Światowej Rosjanie ewakuowali zagrożone przedsiębiorstwa, w tym także fabryki zegarków. Oczywiście powodem była pewnie nie tyle wartość materialna produktów, czy samych zakładów, ale przede wszystkim produkcja militarna, którą te fabryki zapewniały.

Pierwsza Moskiewska Fabryka Zegarków została ewakuowana do Złatoustu na Uralu, Druga Moskiewska Fabryka Zegarków została ewakuowana do Czystopola w Tatarskiej Republice. Barkami i pociągami przetransportowano maszyny i urządzenia, magazyn surowców i części oraz kadrę i pracowników.

Na miejscu do pracy przy produkcji włączono lokalną ludność, dzięki czemu już po krótkim czasie fabryki pracowały pełną parą, a lokalna ludność powoli opanowywała tajniki produkcji.


3. Powojenny czas rozwoju gospodarczego i cień Zimnej Wojny

Zwycięska Armia Czerwona „wyzwalała” na swojej drodze kolejne kraje, a przesuwając się na zachód zajmowała także tereny niemieckie. Na tych ostatnich, niezależnie, czy w wyniku traktatów pokojowych zostawały one w Niemczech, czy wchodziły w skład innych krajów, Rosjanie przejmowali fabryki i zakłady przemysłowe. Demontowali co tylko się dało i w ramach reparacji wojennych wywozili do siebie cały sprzęt ruchomy, a w szczególności maszyny i urządzenia do produkcji przemysłowej.

W ten sposób rozgrabione zostały choćby znajdujące się dziś na terenie Polski Świebodzice, gdzie znajdowały się fabryki zakładów Gustava Beckera, a także Glashuette w Saksonii. Z zakładów zlokalizowanych w tej uchodzącej za stolicę niemieckiego zegarmistrzostwa miejscowości, wywieziono cały, najwyższej jakości sprzęt do produkcji zegarków.

Takie działania pozwoliły Rosjanom po zakończeniu II Wojny Światowej równocześnie utrzymać produkcję w miejscach do których na czas działań wojennych były ewakuowane fabryki, oraz w ich lokalizacjach przedwojennych.

Na przychylne spojrzenie, a co za tym idzie dalszy rozwój tej gałęzi przemysłu miała wpływ także potrzeba kontynuacji zbrojeń wynikająca z czasu Zimnej Wojny.

Zakup i dalsze współpraca z firmą Lip, oraz pozyskanie maszyn nie spowodowało wcale zaniechania zakupów licencyjnych.

Jak się okazało, wyrobem który skutecznie zastąpił amerykański mechanizm do zegarków kieszonkowych (radzieckie oznaczenie Typ1) nie był wcale wspomniany powyżej Lip R43. Po II Wojnie Światowej słynna szwajcarska firma zegarmistrzowska Cortebert została poproszona przez Rosjan o pomoc i doradztwo techniczne. Rosjanie kupili wtedy sprzęt, który umożliwił im produkcję mechanizmu identycznego z tym pochodzącym z firmy Cortebert, oznaczonego jako kaliber 616. Taki właśnie mechanizm posiadały zegarki „Molnija” produkowane przez cały okres sowiecki.

Ze wzglądu na potrzebę szybkiego rozwoju przemysłu zegarkowego Rosjanie utworzyli jedno centralne biuro projektowe - Naukowo-Badawczy Instytut Przemysłu Zegarowego w Moskwie (NiCzasProm - Научно-исследовательский Институт Часовой Промышленности СССР).

Instytut ten był zakładem wiodącym w branży, co oznaczało, że to on przygotowywał projekty wszystkich nowych mechanizmów przeznaczonych do produkcji w każdym z zakładów, oraz opiniował wszelkie proponowane zmiany. Odpowiedzią na zwiększające się zapotrzebowanie na wyroby zegarmistrzowskie było uruchomienie fabryk choćby w Mińsku i Rostowie.

4. Wzrost rynku na skutek rozwoju gospodarczego i wzrostu poziomu życia

Światowy rozwój gospodarczy, wzrost poziomu życia i dostępności produktów przemysłowych zaowocował wzrostem produkcji przemysłowej, w tym także produkcji zegarków.

W tym czasie nie tylko u nas zegarki „trafiły pod strzechy”. Dzięki temu w kolejnych latach doszło do znacznego zwiększenia mocy produkcyjnych istniejących zakładów.

5. Czas elektroniki

Liczba funkcjonujących radzieckich zakładów produkcyjnych i wolumen wytwarzanych zegarków mechanicznych wobec rewolucji kwarcowej groziły szybkim zawaleniem się tej całej gałęzi przemysłu. Z drugiej strony hermetyczne i konserwatywne rynki zbytu wcale nie wymuszały bardzo szybkich zmian produkcji. Trzeba też przyznać, że Rosjanie wprowadzali do swojej produkcji, z lepszym, czy tez gorszym skutkiem, kolejne znane rozwiązania konstrukcyjne zegarków.

W produkcji znalazły się zegarki kamertonowe, elektro – mechaniczne (z napędem elektronicznym balansu), a potem zegarki elektroniczne ze wskaźnikiem ciekłokrystalicznym.

Dla produkcji tych ostatnich zegarków na rynku pojawił się nowy producent – firma Elektronika.
 
Projektanci zegarków elektronicznych w Kraju Rad mieli dostatecznie dużo czasu, by przestawić na odpowiednie tory produkcję radziecką. Każda z fabryk miała do dyspozycji opracowane konstrukcje mechanizmów elektronicznych ze wskazówkami, które były przez Rosjan odpowiednio szybko wprowadzane na rynek. Dowodem może być przykład z zakładów Sława w Penzie, gdzie w 1980 roku pojawiły się pierwsze naręczne zegarki kwarcowe, a ich roczna produkcja wynosiła około… 8,5 milionów sztuk. Prawdą jest niestety, że mimo wydawałoby się doskonałego projektu, zegarki te były bardzo awaryjne.

Można zaryzykować twierdzenie, że zawalenie się radzieckiego przemysłu zegarkowego nie było kwestią rewolucji kwarcowej, czy nawet jakości radzieckich wyrobów elektronicznych, tylko wynikiem zmian politycznych, które wymusiły powrót do gospodarki rynkowej. W takich nowych realiach rynkowych nie wszystkie rozwiązania i nie wszystkie przedsiębiorstwa wytrzymały próbę czasu.



Rusofilia widoczna szczególnie po załamaniu się systemu i rozpadzie Związku Radzieckiego miała na szczęście znaczący wpływ na stosunkowo „miękkie lądowanie” niektórych z zakładów radzieckiego zegarkowego przemysłu w tamtym okresie.

Na zakończenie opisu historii całego przemysłu radzieckiego, warto poruszyć kwestie kopiowania rozwiązań innych firm przez radziecki przemysł zegarkowy. Jak opisano powyżej, Rosjanie swoje początkowe rozwiązania oparli na okazyjnych zakupach firm oraz na pozyskanych w drodze zakupu licencjach. Dla rozwijania własnych rozwiązań Rosjanie utworzyli techniczno – konstrukcyjne biuro, czyli wspomniany NiCzasProm.

Z drugiej strony, w całym świecie każdy nowy projekt techniczny rozpoczyna się od badania aktualnie istniejących rozwiązań, co w naturalny sposób może powodować pewne podobieństwo rozwiązań. Co do niektórych mechanizmów podobnych do rozwiązań szwajcarskich nie ma informacji o zakupach licencyjnych. Fakt ten jednak wcale nie musi oznaczać kopiowania cudzych rozwiązań.

Przykładowo mechanizm Rakieta 2609 jest bliźniaczo podobny do szwajcarskiego ETA 1100. Tyle tylko, że taki sam mechanizm znajdziemy w wyrobach firmy Lip z tamtego czasu (była współpraca firm ETA i Lip w zakresie tego mechanizmu), a jak wiadomo, firma Lip blisko współpracowała z Rosjanami (także po wojnie). To w ramach takiej współpracy Rosjanie mogli pozyskać prawo do produkcji tego wyrobu.

Mechanizm zegarka z budzikiem (Sygnał, Poljot 2612) jest wierną kopią szwajcarskiego mechanizmu AS1475, ale mechanizm ten w chwili wprowadzenia do produkcji w Związku Radzieckim prawdopodobnie nie był już prawnie chroniony.

Nie chcąc wybielać działań całego radzieckiego przemysłu, czy wychwalać radziecką zegarkową myśl techniczną, trzeba też zauważać znane, przedstawione powyżej fakty ze świata zegarków.

Artykuł stanowi materiał edukacyjny w ramach - 1. edycji Wielkiej matury z wiedzy o zegarkach

Redakcja Zegarki i Pasja

Literatura:

dla poprzedniego opracowania z ZiP:
1. Allan F. Garratt: „The birth of Soviet Watchmaking”. Elektroniczna wersja książki. 2018
2. Mechanizmy: https://www.netgrafik.ch/movements1.htm
3. https://hampdenwatches.blogspot.co.uk/ (dostęp 02.04.2019)
4. http://www.antiqueansoniaclocks.com/ansonia-clock-history.php (dostęp 02.04.2019)

Mechanizm Łucz Elektro-mechaniczny: http://www.crazywatches.pl/luch-3055-electro-quartz-1981
https://watch-wiki.org/index.php?title
https://www.poezjaczasu.pl/pobieda-czerwona-12/
https://www.czwarty-wymiar.pl/printview.php?t=4465&start=0

http://ussr-watch.com
https://mb.nawcc.org/showthread.php?73783-Sowiecki-K-43
https://www.netgrafik.ch/russian_logos.htm

Paweł Bure: https://antique-watch.com.ua/content/istoriya-chasovoi-marki-pavel-bure
https://yshio.ru/content/istoriya-brenda-pavel-bure
Heinrich Kann:
https://german242.com/wiki/index.php/%D0%9A%D0%90%D0%9D%D0%AA

Fridrich Winter
https://german242.com/wiki/index.php/Vinter
Heinrich Moser