W dniu 25 lutego 2020 roku, w kamienicy Hipolitów w Krakowie miało miejsce otwarte dla publiczności spotkanie z okazji wydania Katalogu zbiorów MHK nr 7 pod tytułem „Mechaniczne zegary domowe w zbiorach Muzeum Historycznego Miasta Krakowa”, autorstwa Elżbiety Błażewskiej.
Gospodarzami spotkania byli przedstawiciele oraz byli pracownicy Muzeum Krakowa: Tomasz Kalarus, dr Katarzyna Moskal, Wacław Passowicz, Witold Turdza oraz konserwator zegarów i zegarmistrz Zenon Wołek. Wokół prezentacji Katalogu zgromadziła się głównie społeczność muzealników krakowskich, osoby związane z rodziną kolekcjonera Władysława Miodyńskiego oraz zaproszeni goście i wolni słuchacze.
Spotkanie rozpoczęło się przypomnieniem noty biograficznej poświęconej autorce katalogu – zmarłej na początku 2018 roku pani Elżbiecie Błażewskiej, oraz krótkim przedstawieniem współrealizatorów katalogu.
Po tym wstępie spotkanie przyjęło formę moderowanej debaty przez prowadzących.
Główne zagadnienia, które zostały poruszone podczas wystąpień to pochodzenie zegarów zgromadzonych w Muzeum, rozterki związane z restaurowaniem zarówno obudów jak i mechanizmów chodu oraz bicia zegarów (głównie w kontekście zachowania równowagi pomiędzy zachowaniem oryginalnego stanu a doprowadzeniem do stopnia użytkowego), oraz sztuki fotografowania eksponatów w katalogu.
Pochodzenie zegarów
Zebrane w katalogu, w tym częściowo prezentowane na wystawie zegary pochodzą głównie ze zbioru krakowskiego kolekcjonera Władysława Miodyńskiego (1899–1972). To zbiór wyrobów z różnych epok oraz krajów. Kolekcja stała się własnością Muzeum Historycznego Miasta Krakowa w 1973 roku, a następnie była regularnie wzbogacana zakupami oraz darami od różnych osób.
W kolekcji znalazło się kilkaset zegarów z Polski, Austrii, Niemiec, Francji, Szwajcarii, Anglii, Czech, Holandii oraz Węgier. Obejmuje ona zegary domowe, stołowe, kominkowe, ścienne, podłogowe oraz zegarki kieszonkowe, które nie zostały ujęte w wydanym katalogu z uwagi na i tak dużą jego objętość (ok. 800 stron).
Zegarki kieszonkowe zostały jednak wyeksponowane na wystawie wraz z innymi zegarami stojącymi. Na szczególną uwagę zasługują zegary polskiego, a w szczególności krakowskiego pochodzenia oraz rzadki egzemplarz zegarka kieszonkowego Jaquet Droz (fotografia poniżej), który był udostępniany przez Krakowskie Muzeum na wystawę w Szwajcarii.
Jak zapewnili na spotkaniu przedstawiciele Muzeum Krakowskiego materiał dotyczący zegarków kieszonkowych został w pełni opisany oraz skatalogowany i doczeka się w przyszłości wydania w odrębnej publikacji jako dopełnienie niniejszego wydawnictwa.
Poniżej wybrane przykłady zegarów.
Zegarek kieszonkowy firmy Jaquet Droz, La Chaux-de Fonds, Szwajcaria, 2 poł. XVIII w.
Fot. Muzeum Historyczne Miasta Krakowa oraz materiały własne.
Zegarek kieszonkowy firmy Patek & Cie, Genewa, Szwajcaria, 1845-1848
Fot. Muzeum Historyczne Miasta Krakowa oraz materiały własne.
Zegar podłogowy, kwadransowy z datownikiem i wskazaniami astronomicznymi, Kraków, ok. 1775-1780, Fot. Muzeum Historyczne Miasta Krakowa.
Rozterki restauratora i zegarmistrza.
Historyk sztuki, muzealnik (osoba pracująca w muzeum i zajmująca się gromadzeniem oraz konserwacją zbiorów) oraz zegarmistrz będą się kierowali nieco odmiennymi kryteriami restaurując eksponat, którym jest zegar.
Zegarmistrz będzie zazwyczaj dążył do przywrócenia pełnej sprawności działania zegara często kosztem zastąpienia oryginalnych, zużytych części nowymi, często nie pochodzącymi z epoki, z której pochodzi zegar.
Muzealnik z kolei będzie dbał o zachowanie w miarę możliwości oryginalnego stanu na tyle na ile to jest możliwe, gdyż każda renowacja pozbywa eksponat historycznej wartości, którą prezentują. Często nawet kosztem przywrócenia do życia zegara.
Co jednak, jeśli muzealnik jest równocześnie historykiem sztuki i zegarmistrzem - którymi kryteriami powinien się kierować podczas renowacji?
Jest to w tej branży odwieczny dylemat zwłaszcza w przypadku zegarów, które oprócz wartości historycznej często prezentują wartość użytkową związaną nie tylko z wskazywaniem czasu, ale także np. z wybijaniem godzin za pomocą różnych mechanizmów bijących, wskazań kalendarza czy innych często nietypowych indykacji.
Nieco inną sprawą jest odrestaurowanie obudowy a inną mechanizmu chodu oraz dodatkowych wskazań zegara. Przywrócenie działania mechanizmów zegara zwłaszcza elementów chodu, gongów czy innych elementów odpowiadających za sygnalizowanie czasu dźwiękiem jest w zasadzie niemożliwe, gdyż wiąże się z wykonaniem tych elementów na nowo co prowadzi to utraty wartości historycznej. Często więc podejmowane są decyzje, aby zegar uruchamiać sporadycznie lub wcale kosztem pozostawienia oryginalnych części i stanu, zachowując tym samym wartość historyczną.
Reasumując, kwintesencją tej części wystąpienia prowadzonego przez konserwatora zegarów i zegarmistrza Zenona Wołka był dylemat czy przywracać do chodu zegary tak aby działały ciągle, czy tylko uruchamiać na krótkie pokazy, czy w ogóle nie ingerować w oryginalne części, gdyż taka renowacja pozbywa ich historycznej wartości, którą prezentują.
Dokumentowanie fotografiami.
Wątkiem przewodnim ostatniego wystąpienia był aspekt fotografowania zegarów do katalogu. Ponieważ wiele zegarów pochodzących z poprzednich epok była wykonana z metali błyszczących np. mosiężnych, złoconych i stalowych, to sfotografowanie ich wymagało odpowiednich warunków oraz sprzętu fotograficznego, których w muzeum często brak.
Priorytetem było osiągniecie maksymalnie naturalnej fotografii zarówno obudów zegarów jaki mechanizmów, gdyż tego wymaga katalogowy charakter publikacji. Dodatkowym utrudnieniem było fotografowanie samych mechanizmów, ponieważ fotografując werk zegara często występują trzy plany związane z konstrukcją mechanizmu zegara.
Zazwyczaj w takiej fotografii pierwszy plan, tj. płyta główna mechanizmu lub płyta z gongami jest nieco prześwietlona, drugi plan czyli koła zębate umieszczone pomiędzy dwoma płytami mechanizmu jest właściwie doświetlony podczas gdy trzeci plan, np. płyta od strony tarczy, już niedoświetlony. Wyrównanie tych planów światłem poprzez właściwe doświetlenie fotografii było ważnym elementem tworzenia katalogu, gdyż najistotniejszym kryterium podczas jego tworzenia było szczegółowe opisanie budowy mechanizmów, których identyfikacja na zdjęciach była warunkiem uzyskania zamierzonego celu.
Końcowym elementem spotkania był czas na zadawanie pytań oraz wolne wypowiedzi.
Kontrowersje, zarówno wśród włodarzy Muzeum Krakowskiego jak i słuchaczy wywołała wypowiedź zięcia kolekcjonera Władysława Miodyńskiego, który w kilku zdaniach zakwestionował sposób w jaki miasto Kraków weszło w posiadanie zbioru zegarków na drodze darowizny. Wyraził też ubolewanie, iż w katalogu zabrakło noty biograficznej o samym darczyńcy Panu Miodońskim, oraz że niewystarczająco dbano o eksponowanie zbioru przez prawie 50 lat jego posiadania.
Podsumowując, spotkanie okazało się ciekawą okazją do dowiedzenia się w ogóle o istnieniu takiej kolekcji w Krakowie, jej pochodzeniu, losach, również losach osób związanych z tą kolekcją a przede wszystkim o jej skatalogowaniu, opisaniu i wydaniu w postaci obszernego katalogu. Wydawane przez muzea katalogi zwykle skupiają się na opisach obudów i kontekstu głównie artystycznego a nie sztuki zegarmistrzowskiej.
W przypadku tego wydawnictwa, ewenementem na skalę światową jest fakt, iż w katalogu poświęcono dużo miejsca dla opisania samych mechanizmów skatalogowanych zegarów, używając przy tym zegarmistrzowskiego, fachowego słownictwa i korzystając z wiedzy zegarmistrza-restauratora.
Tomasz Jakubas
* w tekście wykorzystano zdjęcia Autora wykonane podczas wystawy
INSTAGRAMIE
greenlogic.eu