Krótka historia zegarmistrzostwa i producenci zegarków w aspekcie geograficznym. Część 1

Zegarmistrzostwo to nie tylko zegarki, a zegarki to nie tylko wyroby ze Szwajcarii, choć z drugiej strony rozmawiając o zegarkach, pewnie większość zapytanych osób jako producentów prestiżowych czasomierzy wskaże marki właśnie z kraju Helwetów. Pozostając nawet tylko przy produkcji zegarków i prowadząc choćby pobieżną analizę znanych, tak tych aktualnie aktywnych, jak i dawnych wytwórców zegarków, których możemy przyjmować jako klasyczne firmy, trzeba na pewno poszukiwać ich także w następujących krajach: Japonia, USA, ZSRR - Rosja, Niemcy i Chiny. Na naszym polskim rynku nie możemy też zapominać o dekadzie produkcji zegarków w Błoniu, czy o współczesnych firmach krajowych, a także o aktywnej w Polsce litewskiej marce Vostok Europe.

Mówiąc o zegarmistrzostwie musimy oczywiście wziąć pod uwagę jego początki, gdzie jak zauważymy, zegarmistrzostwo to były osoby i co najwyżej rodzinne, pokoleniowe tradycje, a nie widziane przez pryzmat współczesności firmy producenckie.
 
Prowadząc analizę historii zegarmistrzostwa w aspekcie firm branżowych, niezależnie od przyjętego przez nas w tytule warunku obserwacji - „geografii tegoż zajęcia”, trzeba wyznaczyć sobie pewne „kamienie milowe” i charakterystyczne dla danych okresów zdarzenia, które są wyznacznikami, albo potwierdzeniem zmian przez które przechodziło całe zegarmistrzostwo.

Takimi kamieniami milowymi i wyznacznikami okresów były na pewno:

Rok 1000 – przybliżony rok powstania pierwszego zegara mechanicznego

Rok 1470 – zegar astronomiczny w Gdańsku. Hans Dueringer

Rok 1510 – powstanie pierwszego zegara noszonego – zegarka. Peter Henlein. Norymberga

Rok 1525 - zegarek królowej Bony wykonany przez Jakuba Zecha (Czecha)

Rok 1679 – podawana przez Szwajcarów data, kiedy to symboliczny przodek zegarmistrzostwa w Szwajcarii – Daniel Jeanrichard (uczeń kowalski) otrzymał od angielskiego kupca do naprawy zegarek. Zegarek naprawił, potem zbudował podobny, a potem nauczył zegarmistrzostwa rodzinę i całą okolicę.

XVI - XVIII wiek – Prześladowania Protestantów (Hugenotów) we Francji i ich emigracja między innymi do Szwajcarii. Wśród przybyłych w okolice Genewy byli uzdolnieni rzemieślnicy (także zegarmistrzostwa).

Rok 1704 – wynalezienie kamieni łożyskowych. „Przypadłość brytyjska”

Rok 1784 – pierwsza fabryka (przędzalnicza) z silnikami parowymi Watta. Początek Rewolucji Przemysłowej

Rok 1845 - Ferdinand Adolph Lange przy wsparciu rządu niemieckiego otwiera fabrykę zegarków w biednej miejscowości Glashuette, w niemieckiej Saksonii

Połowa XIX wieku – początki amerykańskiego przemysłu zegarkowego

Rok 1853 – w Le Locle powstaje firma Tissot

Rok 1867 – w miejscowości Saint-Imier Ernest Francillon zapoczątkowuje aktywność firmy Longines

Rok 1868 – Amerykanin Florentine Ariosto Jones otwiera fabrykę w Schaffhausen by w tanie mechanizmy zaopatrywać fabryki zegarków w Ameryce. Elektrownia wodna

Rok 1876 – Na Wystawie Światowej w Filadelfii Amerykanie prezentują eliminujący ręczną produkcję system pełnej zamienności części

Rok 1888 – pod nazwą Kurth Freres SA powstaje firma, która od 1938 roku przyjmuje nazwę Certina

Początek XX wieku - Seiko i Citizen startują w Japonii

Rok 1917 – W Lengnau powstaje firma RADO

Rok 1929 – Rosjanie kupują bankrutującą amerykańską fabrykę Dueber-Hampden Watch Company. Początek radzieckiego przemysłu zegarkowego

Lata 1958 – 1968 – dekada produkcji zegarków w ZMP Błonie

Rok 1969, 26 grudnia – premiera pierwszego seryjnie produkowanego, naręcznego zegarka z mechanizmem kwarcowym Seiko Quartz Astron

Rok 1972, kwiecień – pierwszy zegarek elektroniczny LED – Pulsar

Rok 1973 – pierwszy zegarek elektroniczny cyfrowy z wyświetlaczem LCD – Seiko

Rok 1980 – inżynierowie obecnej Swatch Group: Jacgues Muller i Elmar Mock przedstawiają koncepcję zegarka Swatch

Rok 1983 - Gerd R. Lang z myślą o produkcji wyjątkowych zegarków mechanicznych zakłada w Monachium firmę Chronoswiss

Rok 2001 – po okresie dominacji zegarków elektronicznych, wartość wyprodukowanych w Szwajcarski zegarków mechanicznych i elektronicznych zrównały się, a w kolejnych latach zegarki mechaniczne zaczęły zdecydowanie dominować

Rok 2003 – powstaje litewska firma Vostok Europe

Rok 2006 – pierwszy współczesny polski producent zegarków - Polpora  

Przechodząc już do analizy historii zegarmistrzostwa trzeba zauważyć, że tak jak podano we wstępie, jego początki są związane z osobami i ewentualnie rodzinnymi pokoleniami, a nie rozumianymi w obecny sposób firmami zegarmistrzowskimi.



Era zegarmistrzów – czas przed zegarkami naręcznymi

Warto też zauważyć, że do czasu pojawienia się zegarków noszonych, to zwykle zegarmistrz przemieszczał się, by w zależności od miejsca zamówienia wykonywać swoją pracę.
 
Przykładem takiego przemieszczającego się zegarmistrza może być choćby, wskazany w naszym krótkim kalendarium, twórca zegara astronomicznego w Gdańsku – Hans Dueringer. Zgodnie z przekazem historycznym pochodził on z Norymbergii, a poza gdańskim zegarem astronomicznym, przemieszczając się wykonał podobny do niego zegar w Rostoku.

Wraz z bogaceniem się społeczeństwa, rozwojem miast oraz pojawieniem się nowej warstwy społecznej jaką było mieszczaństwo, zaczęły powstawać zakłady zegarmistrzowskie stacjonarne wykonujące zegary i zegarki. Wyroby takie były zawsze sygnowane (podpisane) nazwiskiem mistrza i miejscem (miastem) lokalizacji jego zakładu.

Pierwszym, który około roku 1510 wykonał zegar przenośny (tak zwany „puszkowy”), czyli zegarek, był Peter Henlein, - uzdolniony rzemieślnik prawdopodobnie wywodzący się z grona ślusarzy – specjalistów od konstruowania zamków. Rzemieślnicy zajmujący się obróbką metali należeli wówczas do tego samego  cechu – organizacji zawodowej w mieście. Warto zaznaczyć, że najstarszym znanym przykładem zegarka puszkowego jest zegarek polskiej królowej Bony wykonany i sygnowany przez Jakuba Zecha (prawdopodobnie Jakuba z Czech).  

Duże znaczenie w zawodowym kształceniu miały wskazane powyżej cechy rzemieślnicze, których funkcjonowania opierało się na tak zwanych regułach cechowych. W nich była między innymi zapisana potrzeba odbycia praktyki poza miejscem szkolenia przez każdego z adeptów sztuki zegarmistrzowskiej. Taki sposób edukacji pozwalał na rozwój zawodowy całej branży, a dotyczył każdej osoby aspirującej do uzyskania miana mistrza zawodu. Najlepszym dowodem bezwzględnego przestrzegania takiego wymogu było kształcenie się dzieci Bregueta i Grahama, z których każde nauczone pod okiem rodzica pogłębiały swą wiedzą odpowiednio: Breguet junior u Grahama, a Graham junior u Bregueta .

Pewnie także na skutek takiego, a nie innego sposobu kształcenia kadr, zegarmistrzostwo rozwijało się w wielu różnych regionach Europy, a jego poziom i szybszy w stosunku do innych rozwój zależał często tylko od konkretnych niezwykłych osób, czy środowisk.



Na pewno niezwykłą ciekawostką w aspekcie znaczenia organizacji cechowych i szybkości rozprzestrzeniania się zegarkowej wiedzy jest przypadek wynalezienia w Anglii w roku 1704 kamieni łożyskowych, ich opatentowania, cofnięcia patentu na skutek nacisków cechu i 70 lat później ponownego odkrycia kamieni łożyskowych przez zegarmistrzów na kontynencie

Wojny religijne, które wybuchały we Francji od roku 1572 i towarzyszące im wieloletnie  prześladowania protestantów (zwanych hugenotami), doprowadziły po roku 1702 do ich dużej emigracji do Anglii, Prus, Szwajcarii i Niderlandów. Efektem emigracji było osłabienie gospodarcze Francji oraz napływ uzdolnionych rzemieślników do krajów ościennych.
 
Okres następujący po tych wydarzeniach jest naznaczony całą plejadą znanych z nazwiska zegarmistrzów. Są nimi choćby wskazani powyżej: Breguet i Graham, ale także: Perrelet, Moinet, Harrison, Windmills, a z bliższych nam geograficznie: Gugenmus, Zoll, czy Schepcke. Warto jednak zaznaczyć, że do czasu Rewolucji Przemysłowej zegarkowi twórcy występują tylko jako konkretne osoby i zegarmistrzowskie, często wielopokoleniowe rodziny, a nie firmy producenckie.

Trzeba też zauważyć, że funkcjonujące dziś pod nazwiskiem znanych ówczesnych zegarmistrzów firmy z wyjątkiem marek: Blancpain (1735), Vacheron Constantin (1755) i Breguet (1775),  które szczycą się podanymi tutaj datami ich powstania, tak na prawdę są jedynie nawiązaniem do dokonań, czy spuścizny konkretnych, dawnych zegarmistrzów. Te nowe firmy nie są bezpośrednią kontynuacją działań wytwórczych prowadzonych przez osoby patronujące markom.

W ten obraz wpisuje się także chałupnicza produkcja części składowych do zegarów i zegarków produkowanych w górach Jury, leżących na obecnej granicy pomiędzy Francją i Konfederacją Szwajcarii. To tam, w czasie długich zim, w górskich kotlinach miejscowi chłopi wytwarzali części do zegarów i zegarków, które z nastaniem wiosny sprzedawali na miejskich targowiskach. Ich protoplastą był Daniel Jean Richard – upamiętniany w przekazach, jako ojciec szwajcarskiego zegarmistrzostwa.



Wraz z Rewolucją Przemysłową, której podstawą było wykorzystanie maszyny parowej do procesu produkcji, a w szczególności wraz z wprowadzeniem do zegarkowej branży pełnej zamienności części, który to system Szwajcarscy wytwórcy podpatrzyli od Amerykanów, zaczęły powstawać klasyczne firmy produkcyjne.

W zakresie analizy historii zegarmistrzostwa musimy jeszcze rozważyć okres po II Wojnie Światowej, kiedy to w wyniku dużego popytu, ale także dla zabezpieczenia, czy zamaskowania produkcji militarnej, branża zegarkowa doskonale się rozwijała. Aspekt militarny nie dotyczył oczywiście zawsze neutralnej Szwajcarii.

Objął on tak istniejące na rynku przedsiębiorstwa, jak i doprowadził do stworzenia zupełnie nowych firm oraz zakładów produkcyjnych, w szczególności w Związku Radzieckim i krajach będących pod jego wpływem.    

Wielki kryzys branży zegarkowej

Wielki kryzys branży zegarkowej spektakularnie został zapoczątkowany w drugim dniu Bożego Narodzenia 1969 roku, kiedy to premierę miał pierwszy japoński naręczny zegarek z mechanizmem kwarcowym firmy  Seiko - Quartz Astron. Kryzys ten dotknął wszystkie poza Japonią rynki zegarkowe.



Wynikało to z faktu, iż poza Japonią wszystkie one opierały swój byt na produkcji zegarków mechanicznych. Ze względu na wielkość i skupienie regionalne, kryzys najbardziej widoczny był w kraju Helwetów.

Banki finansujące działalność firm produkcyjnych doprowadziły do zgromadzenia firm w grupach kapitałowych (czytaj: „ratunkowych”), oraz wyprzedaży i likwidacji nie tylko  - wydających się wtedy - zupełnie niepotrzebnych elementów ich majątku. Zaprzestanie prac rozwojowych, czy wręcz zniszczenie dokumentacji i narządzi dotyczyło nawet bardzo nowoczesnych rozwiązań.

W latach poprzedzających wprowadzenie do masowej produkcji zegarków elektronicznych, praktycznie przez wszystkich producentów prowadzone były próby spopularyzowania zegarków elektronicznych, a w przypadku amerykańskiej marki Bulova i konsorcjum CEH (Centre Electronique Horloger) stworzone przez 20 firm szwajcarskich, także elektronicznych, kamertonowych i kwarcowych. Zegarki z mechanizmem kamertonowym, tak amerykańskiej Bulovy, jak i szwajcarskie CEH, które opatrzone były logotypem jednej z wielu popularnych marek, były szeroko dostępna na rynku.



Szwajcarzy prowadzili też prace nad mechanizmami do zegarków z rezonatorem kwarcowym (Beta1 i Beta2), jednak osiągnięte efekty nie pozwalały myśleć o skierowaniu ich do masowej produkcji.

Kolejnym krokiem był mechanizm Beta 21, na którego produkcję w liczbie 6 000 sztuk zgodziło się 20 firm twórców CEH. Pierwsze pojedyncze zegarki z mechanizmem Beta 21 zostały zaprezentowane w trakcie targów w Bazylei w roku 1969 i znalazły się w centrum uwagi zegarkowej branży.

Do produkcji weszły one w roku 1970, a trzeba zwrócić uwagę, że były one stosunkowo drogie i energochłonne, co powodowało konieczność częstej wymiany baterii. Obydwa powyżej podane czynniki, a przede wszystkim japońska konkurencja spowodowały, że wyprodukowano tylko ograniczoną liczbę zegarków z tymi mechanizmami.


 
Sukces rynkowy japońskich zegarków kwarcowych ze wskazaniami analogowymi, pogłębiony jeszcze popularyzacją bardzo tanich zegarków cyfrowych, najpierw ze wskaźnikiem diodowym, a potem ciekłokrystalicznym doprowadził do recesji tradycyjnej branży zegarkowej i spowodował eksplozję  produkcji tanich wyrobów w Azji (Hong Kong, Tajwan, Korea Południowa, Singapur, a przede wszystkim Chiny).

Tak w grupie zegarków kwarcowych ze wskaźnikiem analogowym – tradycyjnymi wskazówkami, jak i dla zegarków z wyświetlaczem cyfrowym LCD, szwajcarscy producenci próbowali utrzymać swoją pozycję w branży. Potwierdzeniem takich prób są zasygnalizowane powyżej zegarki wyposażone w mechanizmy kwarcowe Beta 21, ale także mniej znane szwajcarskie zegarki z wyświetlaczem LCD.

Wszystkie te próby ze względu na zdecydowanie wyższy poziom cenowy wyrobów szwajcarskich w stosunku do producentów dalekowschodnich nie mogły skończyć się sukcesem.

Trzeba także zaznaczyć, że w tamtym czasie, z wyjątkiem wspomnianego rynku japońskiego, tylko nieliczna grupa producentów prowadziła opłacalną działalność i dzięki zegarkowej produkcji utrzymała się na rynku. Zdecydowana większość firm zegarkowych na całym świecie zakończyła swoją działalność, przeszła poważne restrukturyzacje, czy też zmiany własnościowe.

Nowe trendy w branży – nowe możliwości

Próby powrotu na zegarkowy rynek szwajcarscy producenci podjęli ponownie w czasie, gdy w znacznie większych ilościach zaczęły pojawiać się zegarki elektroniczne ze wskazówkami. Wskazywanym obecnie przez wiele osób jako sztandarowy oręż w tej walce o odzyskanie wpływów był projekt zegarka Swatch.



To on, jako tani wyrób szwajcarski, już w swoich założeniach miał konkurować z produkcją dalekowschodnią. Jego koncepcję i założenia konstrukcyjne przygotowali inżynierowie Jacgues Muller i Elmar Mock z SMH (obecnie Swatch Group), a w roku 1980 wszedł on do produkcji.

Wydaje się, że to jednak wcale nie cena, która ze względu na dalsze obniżenie kosztów produkcji  dalekowschodnich firm, była istotnym elementem umożliwiającym odniesienie sukcesu rynkowego. O nim zadecydował nowy trend, zgodnie z którym nabywcy zegarków chcieli dzięki przedmiotowi noszonemu na nadgarstku wyróżniać się z tłumu. To on sprawił, że wyjątkowy w tamtym czasie zegarek Swatch, a z nim powoli cała reszta szwajcarskich producentów zaczęła się odradzać.

Ten trend pozwolił prestiżowym szwajcarskim producentom wrócić na salony i na rynek sprzedaży. Na początku taki powrót był  możliwy tylko w zakresie zegarków elektronicznych, a w raz z upływem lat oraz jego pogłębianiem się, także z zegarkami mechanicznymi.



Dalsze umacnianie się tego samego trendu polegającego na chęci wyróżnienia się poprzez posiadanie wyjątkowego zegarka, powodowało ciągły wzrost wolumenu produkcji i średniej ceny zegarków mechanicznych w kraju Helwetów. Z drugiej strony, wobec konkurencji światowej, ceny szwajcarskich zegarków elektronicznych nie rosły tak szybko.

Łącznie te dwa trendy spowodowały, że w roku 2001 po raz pierwszy od czasu podniesienia się szwajcarskiej branży zegarkowej z kryzysu, wartość wyprodukowanych zegarków mechanicznych była wyższa od wartości wyprodukowanych zegarków elektronicznych.



Ta tendencja w kolejnych latach postępowała, co przyczyniło się do powstawania kolejnych, nowych firm branżowych. Co istotne, tendencja do powstawania nowych firm dotyczyła także innych niż szwajcarski rynków. Nie bez znaczenia był także trend promujący producentów oferujących własne, niepowtarzalne rozwiązania (manufaktury zegarkowe), a pomocą dla jego umocnienia było powszechne wtedy projektowanie komputerowe i szeroka dostępność maszyn sterowanych cyfrowo. Te dwa elementy umożliwiły zupełną zmianę systemu produkcji, szczególnie w grupie wyrobów małoseryjnych. Pionierem działającym w myśl powyższej podanej zasady był na pewno twórca firmy Chronoswiss, Gerd R. Lang.

Koniec części 1

W dalszych częściach prowadzonych rozważań dotyczących zegarmistrzostwa i firm producenckich w aspekcie geograficznym, z wyjątkiem rynku polskiego, nie będą brane pod uwagę firmy zajmujące się produkcją zegarów, budzików, czy innych urządzeń do przemysłowego pomiaru czasu.

Część druga opracowania tutaj:
Krótka historia zegarmistrzostwa i producenci zegarków w aspekcie geograficznym: USA i Niemcy. Część 2

Materiał edukacyjny ukazał się w ramach 1. edycji Wielkiej Matury z wiedzy o zegarkach.

Więcej informacji oraz materiały PDF do pobrania tu: Wielka matura z wiedzy o zegarkach

Redakcja Zegarki i Pasja

Bibliografia:
Początki sowieckiego przemysłu zegarkowego. 1МЧЗ. Pobieda i Poljot
Szwajcarzy wśród tanich producentów. Swatch - 1988
Sylwetki wielkich zegarmistrzów: Abraham-Louis Breguet - zegarmistrz urodzony by odnieść sukces.
1704 - Kamienie łożyskowe w zegarkach
1690 - Wędrujące godziny