Przystawki balansowe z ZMP „Błonie”

Wydzielony, montowany niezależnie od pozostałych elementów, wykonany z najwyższą precyzją zespół mechanizmu zegarowego zawierający następujące elementy i zespoły: oscylator, wychwyt, koło wychwytowe - w zegarmistrzostwie zyskał sobie nazwę „przystawki balansowej”.

Budowa i znaczenie przystawki balansowej

Elementy przystawki balansowej są w największym stopniu odpowiedzialne za poprawne działanie całego mechanizmu zegara. Zespół ten zawiera: oscylator balansowy, zespół wychwytu (kotwicę i wieniec koła wychwytowego) i jeden element przekładni chodu – koło wychwytowe.

Wszystkie te części składowe przystawki mocowane są na jednej płycie nośnej przy użyciu odpowiedniego dla każdego z elementów mostka.

Zespół ten jest przygotowany do pracy, dzięki czemu po dołączeniu zębnika jego koła wychwytowego do wieńca koła sekundowego, przy odpowiednio dobranych pozostałych elementach powstaje poprawnie działający mechanizm zegarowy.

O możliwości, w tym w szczególności o dokładności, działania takiego mechanizmu w największym stopniu decyduje konstrukcja i jakość wykonania elementów przystawki balansowej.

Fenomen przystawek balansowych

By wyobrazić sobie skalę zapotrzebowania rynku na tego typu wyroby, musimy zdać sobie sprawę, że w latach poprzedzających erę urządzeń cyfrowych – sterowanych mikroprocesorami, dla rejestracji zjawisk niezbędne były urządzenia analogowe – zegary.

O ile dziś, elementem niezbędnym i decydującym o szybkości działania komputerów jest generator podstawy czasu, to w latach królowania urządzeń analogowych takim niezbędnym urządzeniem był zegar mechaniczny, czy później zegar kwarcowy, a w wykonaniu przemysłowym zegara mechanicznego, niezbędnym jego elementem była przystawka balansowa. To ona była swego rodzaju generatorem podstawy czasu dla wszystkich tego typu ówczesnych urządzeń.

Przystawkę  balansową można było znaleźć oczywiście w tradycyjnych zegarach gabinetowych, czy wiszących, ale była ona obecna przede wszystkim w każdego rodzaju urządzeniach rejestrujących (tachografy, liczniki motogodzin, higrografy), a także w dwutaryfowych licznikach energii elektrycznej, czy sieciach czasu.

Najpopularniejsze przystawki balansowe posiadały tak zwany wychwyt szwajcarski, ale szczególnie w starszych zegarach można było znaleźć przystawki balansowe z wychwytem kołkowym, a nawet cylindrowym!

Przystawka balansowa w ZMP Błonie - początki

Zapoznając się z powyższymi wywodami nie można się dziwić, że przystawki balansowe były niezbędne także w Polsce. Do czasu rozpoczęcia produkcji przystawek balansowych przez ZMP Błonie były one sprowadzane z innych krajów (Związek Radziecki, Francja, Niemcy).

W naszym zegarkowym świecie te importowane produkty można było zobaczyć choćby w pierwszych zegarach polskich samochodów, czy w zegarach produkowanych w fabryce w Pieszycach. Wobec dużego importu produktów ze Związku Radzieckiego, tam wykonywane przystawki balansowe (z balansem wkrętowym) były dobrze znane w Polsce.

Najbardziej znanym produktem był zegar w obudowie z lanego kryształu o nazwie „Majak”.

Produkcję przystawki balansowej w ZMP „Błonie” uruchomiono w 1964 roku.

Przekazana dokumentacja konstrukcyjna dotyczyła przystawki balansowej X-7[1]  , produkowanej wówczas przez Czystopolską Fabrykę Zegarków k. Kazania (ZSRR). Została ona pozyskana przez Polskę jako składnik konstrukcji zegara samochodowego, wraz z dokumentacją licencyjną na samochód osobowy Pobieda (Warszawa produkowana była od 1951 roku w FSO w Warszawie).

Produkcję tego zegara (bez przystawki balansowej, którą importowano) uruchomiono w Łódzkiej Fabryce Zegarów.

Do 1964 roku żaden z naszych zakładów produkujących mechanizmy zegarowe nie podjął się produkcji przystawek. Zadanie to powierzono ZMP „Błonie”, bowiem zakład ten dysponował już odpowiednim doświadczeniem technologicznym w produkcji części do zegarka, posiadał też niezbędny do produkcji park maszynowy.

Licencyjna konstrukcja przystawki balansowej została zaadaptowana w biurze konstrukcyjnym ZMP „Błonie”, kierowanym wówczas przez magistra inżyniera Jerzego Bezpałko. Wprowadzono szereg istotnych udoskonaleń. Najważniejszym z nich było zastąpienie balansu z wkrętami regulacyjnymi, zdecydowanie tańszym w produkcji i dającym lepsze parametry pracy balansem bezwkrętowym.

Innym cennym ulepszeniem było wprowadzenie dwudzielnej przesuwki regulacyjnej. Dzięki takiej zmianie, wyregulowane, tak fabrycznie wyprodukowane, jak i  po ewentualnym serwisie, przystawki balansowe posiadały dźwignię przesuwki ułożoną w położeniu „zerowym” skali.

Przystawka balansowa z Błonia

Na podstawie konstrukcji przystawki radzieckiej X-7, w biurze konstrukcyjnym zakładu w Błoniu powstały przystawki: H8, H9, H10, H12. Przystawki H8 i H10 wykonywano w dwóch dodatkowych wersjach: H8 w4, H10 w6.

Kolejne, produkowane modele przystawek i ich wersje były reakcją producenta na zapotrzebowanie rynku.

Przystawka H8 w4 powstała dla realizacji licznika motogodzin - musiała umożliwiać zatrzymanie pracy balansu - konieczne było inne ukształtowanie płyty bazowej.

Przystawka H9 powstała przy projektowaniu tachografu - konieczny był obrót kół w odwrotnym kierunku.

Przystawka H10 w6 była odporna na drgania wywołane uderzeniem elementu naciągającego sprężynę napędową w zegarze z naciągiem elektrycznym.

Przystawka H12 powstała dla realizacji zegara - matki w sieciach czasu. Konstrukcja umożliwiała korektę chodu od strony przeciwnej mechanizmu niż zamontowana przystawka. 

Instrukcję wyjaśniającą sposób regulacji dynamicznej dokładności chodu dla przystawek z balansami bezwkrętowymi opracował magister inżynier Jerzy Bezpałko.

Wyważenia statycznego balansu i regulację dynamiczną (z użyciem sprawdzarki zegarmistrzowskiej) w tego rodzaju oscylatorze dokonuje się poprzez powiercanie odpowiednio wybranych otworów, z ośmiu wzorcowych, miniaturowych otworów znajdujących się na powierzchni walcowej koła balansu.

Taka produkcja pozwoliła wyeliminować import podobnych mechanizmów ze Związku Radzieckiego, Niemiec i Francji.

Błońskie przystawki odznaczały się bardzo wysoką jakością i dlatego otrzymały znak jakości „1” potwierdzający spełnienie ponadstandardowych wymagań. Znak ten był przyznawany przez Biuro Znaku Jakości – jeden z oddziałów Centralnego Urzędu Jakości i Miar. Jego otrzymanie pozwalało na oznaczenie przystawek balansowych symbolem tego właśnie znaku jakości.



Zgodnie z przekazem pana Jerzego Bezpałko przystawki balansowe w późniejszym okresie otrzymały także znak jakości "Q".

Przyznanie certyfikatu Q oznaczało, iż wyrób spełniał ponadpodstawowe wymagania, a jego jakość była porównywalna z jakością renomowanych producentów światowych. Porównując jakość wyrobów światowych taki znak na pewno należał się produkowanym w Błoniu przystawkom balansowym.

Z wyjątkiem elementów wykonanych z syntetycznego rubinu (kamieni łożyskowych, kamieni paletowych kotwicy i palca przerzutnika), oraz sprężyny włosowej balansu, wszystkie elementy przystawki balansowej – mosiężne elementy nośne (płyty i mostki), stalowe osie, wkręty i przesuwka regulacyjna wraz kołkami ograniczającymi, wykonywane były w zakładzie w Błoniu.

Elementy rubinowe i sprężyna włosowa wykonana z nivaroxu były importowane ze Związku Radzieckiego.



W zbiorach Muzeum Ziemi Błońskiej znalazły się karty katalogowe i zbiór dokumentacji technicznych wykonanej dla przystawek balansowych w roku 1972. Dokumenty te przekazał do Muzeum były pracownik zakładu w Błoniu i główny wykonawca tejże dokumentacji - pan Adam Mossakowski.

W najbliższym czasie zestaw przystawek balansowych do Muzeum Ziemi Błońskiej przekaże pani Krystyna Mrugalska. Zbiór pochodzi z kolekcji jej męża ś. p. Profesora Zdzisława Mrugalskiego.



Zgodnie z informacją zawartą w książce pana Jerzego Bezpałko o historii zakładu w Błoniu, w latach 1964 - 1970 wyprodukowano tam 502 557 sztuk przystawek balansowych. Wiadomo, że co najmniej do końca lat siedemdziesiątych - do chwili pojawienia się na rynku  pierwszych  zegarów kwarcowych, cały czas dynamicznie wzrastało zapotrzebowanie na przystawki balansowe.

Z tego powodu można spokojnie założyć, że w latach 1971 - 1984 zakład w Błoniu wypuścił na rynek na pewno ponad 1 milion sztuk, co łącznie daje ponad 1,5 miliona sztuk wyprodukowanych w Błoniu przystawek balansowych.



O dużym zapotrzebowaniu na przystawki balansowe świadczy choćby wykonanie w roku 1972 (pewnie po raz kolejny) wskazanej powyżej dokumentacji technicznej.

Zakończenie produkcji przystawek balansowych w Błoniu

Przystawki balansowe były produkowane w ZMP „Mera-Błonie” do 1984 roku, a zaprzestanie ich wytwarzania nie było wcale tylko prostą. Działo się tak, mimo że z ekonomicznego punktu widzenia była to dobrze uwarunkowana decyzja.

Wobec z jednej strony rozwoju zegarów kwarcowych, a z drugiej przestawiania się zakładu w Błoniu na produkcję urządzeń peryferyjnych, produkcja przystawek balansowych przestała być dla zakładu opłacalną.

Jednak, jako że przystawki balansowe były elementem produkcji specjalnej – były niezbędnym komponentem uzbrojenia wojskowego (liczniki motogodzin w czołgach), to na zaprze-stanie produkcji musiały wydać zgodę władze państwowe. Zgoda taka była uwarunkowana zapewnieniem dostaw zamiennika od innego producenta.

Wizyta polskiej delegacji w Czystopolskiej Fabryce Zegarków z celu zapewnienia dostaw przystawek do polskich zakładów została opisana w opracowaniu: „Z Czystopola do Błonia, z Błonia do Czystopola. Przystawki balansowe”, które znalazło się na niniejszym portalu.
 
Po zaprzestaniu produkcji przystawek balansowych w Błoniu krajową produkcję zastąpiono importem z Czystopolskiej Fabryki Zegarków (ZSRR).

Zgodnie z opinią magistra inżyniera Jana Wojdy (byłego głównego konstruktora w ZMP Mera-Poltik w Łodzi), ostatnia partia przystawek balansowych z Czystopola dotarła do zakładu w Łodzi w roku 1989.

Władysław Meller

autor bardzo serdecznie dziękuje za wsparcie przy zbieraniu materiałów panom: Jerzemu Bezpałko i Janowi Wojdzie

Opracowania dotyczące polskiej zegarkowej produkcji w zakładach w Błoniu skupiliśmy w specjalnym dziale: Zegarki Błonie 1958-1969